Gewonde natie

Bericht uit Berlijn (1)

In Berlijn is de oorlog natuurlijk nooit heel ver weg. Als ik bijvoorbeeld mijn appartement in Kreuzberg uitloop de Dudenstrasse in dan bots ik vanzelf op de enorme 12.650 ton zware betonnen kolos die Albert Speer hier in 1941 neer liet zetten om de bodem te testen voor de 117 meter grote Triomfboog die hij voor deze plek had ontworpen. Een monstrueus test object, dat bekend staat als Schwerbelastungskörper maar in de buurt de bijnaam de 'Pilz', ofwel de paddestoel heeft gekregen.

Duitsland heeft sinds een week de oorlogskoorts weer helemaal te pakken en is nu al dagen in de ban van het grote oorlogsdrama 'Unsere Mütter, unsere Väter' dat hier in 3 delen op de ZDF is uitgezonden. Met gemiddeld bijna 8 miljoen kijkers per aflevering. Een laatste ultieme poging om de drie generaties hier met elkaar in gesprek te brengen. Opa, wat deed jij eigenlijk in de oorlog? En dat is gelukt. De doos van Pandora is opnieuw geopend.

In de film draait het om een groep jonge vrienden die allen een ander lot wacht. Niemand is echt goed of fout, maar wordt gedwongen telkens opnieuw een keuze te maken, soms met de bekende fatale gevolgen. De oorlog als noodlot.

Daarmee is de Krieg weer helemaal terug van (nooit) weggeweest, en gaat de verwerking ervan een nieuwe, misschien wel laatste fase in. Een oneindige stroom artikelen, analyses en nabeschouwingen, honderden lezersbrieven en emotionele reacties in de kranten en op de televisie. Duitsland is opnieuw in diskussie met zichzelf, in een wanhopige poging iets van het donkere verleden te begrijpen. Aufarbeitung, zoals dat hier heet.

We blijven 'een gewonde natie', aldus De Spiegel deze week in de cover-story over 'het eeuwige trauma' van de Duitsers, en door deze film is ook de volgende generatie weer verzekerd van zijn eigen portie Duitse Erinnerungskultur. Maar tegelijkertijd wordt ook hardop de vraag gesteld, zijn wij Duitsers niet een Sonderfall, zo intensief als wij nog steeds met ons trauma omgaan.

In de speciale uitzending van Maybrit Illner bij de ZDF zit een memorabele uitspraak van Daniel Cohn-Bendit, zelf als joodse jongen in 1945 geboren uit ouders die in 1933 zijn gevlucht naar Frankrijk. Hij waakt ervoor alles en iedereen over een kam te scheren; natuurlijk, het noodlot trof allen maar de ene jonge soldaat liet het leven op het strand van Normandië voor een dwaze ideologie en de andere jonge soldaat liet het leven voor de vrijheid. Beide verlies is natuurlijk verschrikkelijk en misschien wel even zinloos, en toch is er een groot verschil.

Er zijn ook kritische geluiden te horen. Sommigen spreken smalend van een 'Wir sind alle Opfer' sentiment, dat onrecht zou doen aan de geschiedenis van het grote Verbrechen met de Duitsers zelf als grootste misdadigers. En er is het gevaar dat het grote verhaal dreigt te verzanden of zelfs verdwijnen in alle 'kleine' anekdotiek van alledag van opa en oma uit de oorlogsdagen. De Verharmlosung van de oorlog, dat wordt hier bijna als een misdaad op zich gezien.

Schuld? Zo vraagt een soldaat van toen zich nu hardop op televisie af. Ja, wat heet schuld, wij hadden toen slechts bevelen op te volgen. Een andere oude Oostfront soldaat zegt op de vraag naar de mogelijkheid van moreel juist of niet juist handelen eenvoudigweg dat ie vooral de doden aan zijn eigen kant zag, immer wieder Toten. Hij heeft de oorlog letterlijk als noodlot beleeft, dag voor dag, uur voor uur, meter voor meter.

Zo blijft Duitsland een verwarde natie als het gaat om de verwerking van het eigen verleden. Ze kunnen daarin zelfs zo schizofreen zijn geworden, dat een jonge generatie zichzelf het liefste als 'anti-Duits' omschrijft, en dat ziet als een verdienste, als een teken van innerlijke beschaving. Duits, dat ben je maar dat wil je liever niet zijn.